Монгол Улсад төрийн өмч, төсвийн хөрөнгөөр худалдан авалт хийх үйл явц авлигын хамгийн өртөмтгий талбар хэвээр байна. Transparency International ийн 2024 оны Авлигын төсөөллийн индексээр Монгол Улс 33 оноо авч, 180 улсаас 114 т эрэмбэлэгдсэн нь итгэлийг сулруулж, хөгжлийн саад хэвээр байгааг нотоллоо. Нүүрсний хулгай зэрэг стратегийн салбарт бий болсон зөрчил, ашиг сонирхлын зөрчил нь төрийн шийдвэрт гаднын нөлөө орж, олонхын эрх ашиг хохирч байгааг илтгэж байна. Энэ нөхцөлд бид төрийн худалдан авалт, тендер, гэрээ, гүйцэтгэл, төлбөрийн бүх үе шатанд хиймэл оюун (ХО) д суурилсан ил тод хяналтыг нэвтрүүлж, авлига, хээл хахууль, картел ба эрх мэдлээ урвуулан ашиглахыг системийн түвшинд хаах комплекс шинэчлэлийг хуульчлах шаардлагатай гэж үзэж байна. Яагаад ХО ын хяналт вэ? — Бразил (CGU ийн “Alice”): Тендерийн зар, санал, гэрээний өгөгдлийг робот хэлбэрийн ХО өдөр тутам шинжилж, хэвийн бус зан үйлийг автоматаар сэрэмжлүүлдэг системийг үндэсний платформтой интеграцалж, хяналтын хурд ба чанарыг мэдэгдэхүйц дээшлүүлж байна .— Украин (ProZorro/DOZORRO): Нээлттэй өгөгдөл дээр эрсдэлийн үзүүлэлт, машинаар сургасан “эрсдэлийн” оноогоор эрсдэлтэй тендерийг илрүүлж, иргэний сүлжээгээр шууд хяналт тавьж, хууль хяналтын байгууллагад шилжүүлдэг. — БНСУ (KONEPS): Үндэсний цахим худалдан авалтын систем нь авлигын боломжийг багасгаж, ил тод байдал, өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлснээр үр ашгийг огцом өсгөсөн нь Дэлхийн банкны судалгаагаар баталгаажсан. — Чили (ChileCompra гийн “Observatorio”): Нээлттэй өгөгдөлд тулгуурлан автоматжсан хяналтаар зөрчил, үл нийцлийг илрүүлж, хариу арга хэмжээг шуурхай болгоод байна. Монголд хэрэгжүүлэх бодлогын багц (хуульд тусгах санал): Нээлттэй өгөгдлийн стандарт – Худалдан авалтын бүх мэдээллийг олон улсын Open Contracting Data Standard аар машинд уншигдах хэлбэрээр, бодит цагт нийтлэх; энэ нь оролцогчдын тоог нэмэгдүүлж, шууд гэрээний тоог бууруулсан туршлага олон улсад бий. ХО ын эрсдэл илрүүлэх модуль – Өрсөлдөөн багатай байдал, давтагдсан ялагч, үнэ тоо хэмжээний гажуудал, товч зарлал зэрэг “эрсдэлийн” үзүүлэлтүүдийг автоматаар тооцоолж, эрэмбэлж аудит, шалгалтын нөөцийг хамгийн өндөр боломжруу чиглүүлэх. Ашиг сонирхолын зөрчил илрүүлэх – Нийлүүлэгч, албан тушаалтан, холбогдох этгээдийн ашиг сонирхлын сүлжээг илрүүлэхийн тулд БО мэдээллийн санг худалдан авалтын мэдээлэлтэй холбож, давхцлыг автоматаар таних. Шийдвэрийн тайлбарлагдах байдал – ХО ын зөвлөмж нь эцсийн шийдвэр биш; шийдвэр гаргагч тайлбар, аудитын мөр (log), загварын чанарын шалгалтыг олон нийтэд нээлттэй тайлагнадаг байх. Иргэний хяналтын портал – DOZORRO загвараар гомдол, нотолгоо, хяналтын үр дүнг нэг цонхоор бүртгэж, хуулийн байгууллагад автоматаар шилжүүлэх урсгал бий болгох. Стратегийн ордуудын интеграц – Олборлолт, тээвэр, гааль, боомтын жин, экспортын мэдээг гэрээний нөхцөл, төлбөртэй холбож, зөрүү, алдагдлыг ХО бодит цагт сэрэмжлүүлэх эрх зүйн үндсийг тогтоох. Хүний эрх ба аюулгүй байдал – Мэдээллийн нууцлал, ялгаварлан гадуурхалгүй байдал, гомдол засварын хурдан механизм, гүйцэтгэлийн тогтмол хяналтыг хуульчлах. Хүлээгдэж буй үр дүн — Шууд гэрээ, нэг нийлүүлэгчтэй худалдан авалтын хувь буурна; оролцогчдын дундаж тоо өснө. — Эрсдэлтэй тендерүүдийн илрүүлэлтийн нарийвчлал, залруулгын хувь нэмэгдэнэ. — Төсвийн хэмнэлт, үйлчилгээний чанар сайжирна. (Нээлттэй худалдан авалт ил тод, өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлж үнэ бууруулдаг нь судалгаагаар батлагдсан.) Дээрх нь “хулгай, авлигыг бүрэн устгах” зорилтыг биелүүлэх үндэс болно. Ийм хууль батлагдсанаар төрийн худалдан авалт гаднын нөлөөгүй, ашиг сонирхол үүсгэхгүйгээр үнэн бодитой явагдаж, стратегийн ордуудын өгөгдөл суурь хяналт бэхжинэ. Бид, доор гарын үсэг зурсан иргэд, дээрх багц шинэчлэлийг тусгасан уг хуулийн төслийг санаачлан боловсруулж, өргөн барьж, батлан хэрэгжүүлэхийг Улсын Их Хурал, Засгийн газар, холбогдох байгууллагуудаас албан ёсоор хүсье.